Open Access - otwarty dostęp (OD, ang.open access, OA) - wolny, powszechny, trwały i natychmiastowy dostęp dla każdego do cyfrowych form zapisu danych i treści naukowych oraz edukacyjnych.
Pojęcie to jest ściśle związane z ruchem naukowym Open Access (Open Access Movement), który rozwija się od lat 90. i działa na rzecz budowy nowego otwartego modelu komunikacji naukowej.
Modele OA ze względu na sposób udostępniania:
- tzw. „złota droga otwartego dostępu” - publikacje naukowe są swobodnie dostępne online dla użytkowników w recenzowanych czasopismach i monografiach naukowych,
- tzw. „zielona droga otwartego dostępu” polegająca na deponowaniu, archiwizowaniu w repozytoriach własnych utworów, preprintów (wersja tekstu przed procesem recenzji i ostatecznym opracowaniem redakcyjnym) lub postprintów (ostateczne wersje artykułów po recenzji i opracowaniu redakcyjnym) przez ich autorów zgodnie z zasadami samodzielnej archiwizacji oraz praw autorskich przewidzianych w umowie wydawniczej.
Należy także rozróżnić otwarty dostęp od wolnego dostępu do publikacji. W pierwszym wypadku chodzi o to, że użytkownicy sieci mają darmowy dostęp do materiałów, ale w zakresie określonym przepisami prawa autorskiego o dozwolonym użytku. Wolny dostęp natomiast pozwala dodatkowo na korzystanie z publikacji w bardzo szerokim zakresie (np. tworzenie utworów zależnych).
Directory of Open Access Journal (DOAJ) - baza indeksująca czasopisma recenzowane, wydawane przez grupy wydawców, wydawnictwa uczelniane i towarzystwa naukowe, dostępne dla użytkowników na tzw. wolnych licencjach. Obecnie w swoich zasobach posiada informacje o ponad 19 tys. czasopism ze 132 krajów. Baza umożliwia wyszukiwanie czasopism według tytułu, wydawcy czy kategorii tematycznych oraz zapewnia dostęp do pełnych tekstów artykułów. Podaje również informacje o opłatach za publikowanie oraz stosowanych rodzajach licencji.
Directory of Open Access Book (DOAB) - baza indeksująca i zapewniająca pełny dostęp do naukowych, recenzowanych książek opublikowanych na zasadzie OA i spełniających standardy akademickie. Baza umożliwia wyszukiwanie książek według tytułu, wydawcy czy kategorii tematycznych.
Sherpa Romeo - serwis umożliwiający zapoznanie się z polityką wydawców czasopism w zakresie praw autorskich i samoarchiwizacji publikacji przez autorów w repozytoriach lub otwartych archiwach. Serwis można przeszukiwać według tytułu czasopisma, ISSN i wydawcy oraz przeglądać czasopisma danego wydawcy lub wydawane w poszczególnych krajach.
Journal Checker Tool – narzędzie udostępnione przez cOAlition S umożliwiające sprawdzenie, czy czasopismo spełnia wymagania instytucji finansującej badania naukowe (w Polsce przede wszystkim Narodowego Centrum Nauki - National Science Center)
Modele OA ze względu na zasady korzystania:
- otwarty dostęp gratis - darmowy i otwarty dostęp - rozpowszechnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym oraz możliwość nieodpłatnego i nieograniczonego technicznie korzystania z niego zgodnie z przepisami o dozwolonym użytku lub innych wyjątkach przewidzianych przepisami prawa utwór można cytować, ale nie można np. tworzyć i rozpowszechniać utworów zależnych),
- otwarty dostęp libre - wolny i otwarty dostęp - rozpowszechnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym wraz z udzieleniem każdemu licencji określających prawo do ich ponownego wykorzystania.
Głównymi kanałami komunikacyjnymi, dzięki którym dystrubuuje się wiedzę w modelu OA są: czasopisma otwarte i repozytoria otwarte.
Otwarte czasopismo to takie, do którego treści Czytelnicy mają otwarty dostęp (open access). Dodatkowo musi spełniać warunki:
- posiadać wersję elektroniczną (równolegle może mieć wersję drukowaną - wówczas jest to czasopismo hybrydowe),
- wersja elektroniczna musi być dostępna bezpłatnie bez konieczności rejestrowania się w serwisie czasopisma (poza rejestracją dającą dodatkowe opcje, np. archiwizowanie tekstu),
- wydawca umożliwia darmową redystrybucję, import i eksport danych.
W ramach otwartych czasopism wyróżniamy:
- w pełni otwarte czasopismo (open access journals) - wszystkie artykuły opublikowane w czasopiśmie udostępniane są w otwartym dostępie,
- otwarte czasopismo z embargiem czasowym (delaved open access journals) - dostęp do najnowszych artykułów jest na początku płatny, po upływie embarga czasowego (np. roku) artykuły są udostępniane w otwartym dostępie,
- hybrydowe otwarte czasopismo (hybrid open access journals) - część artykułów jest opublikowana w wolnym dostępie.
Otwarte repozytorium jest to narzędzie służące zarządzaniu i długoterminowemu przechowywaniu dokumentów cyfrowych. Repozytoria wspierają rozwój badań naukowych, procesy uczenia się oraz prace administracyjne. Stosują one otwarte standardy tak, aby ich zasób był w pełni dostępny. Standardy te pozwalają na stosowanie mechanizmów, które umożliwiają importowanie, eksportowanie, przechowywanie i wyszukiwanie cyfrowych dokumentów w repozytorium. Zawartość otwartego archiwum może być bardzo różna i różnym może służyć celom oraz użytkownikom. Na ogół są to artykuły z czasopism, prace doktorskie, materiały dydaktyczne, surowe dane eksperymentalne oraz sprawozdania i raporty. Wyróżniamy repozytoria instytucjonalne (RAB - Repozytorium Akademii Bialskiej) lub dziedzinowe.
Darmowe repozytoria:
Repozytorium CEON Centrum Otwartej Nauki - ogólnopolskie repozytorium zawierające publikacje polskich naukowców w otwartym dostępie. Prowadzone przez Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego UW. Służy udostępnianiu recenzowanych materiałów naukowych (artykuły, książki, rozprawy doktorskie) oraz innych publikacji naukowych (materiały konferencyjne, raporty, prace dyplomowe).
Repozytorium RepOD - pierwsze polskie, wielodziedzinowe repozytorium otwartych danych badawczych prowadzone przez Platformę Otwartej Nauki ICM UW.
Repozytorium ZENODO - repozytorium ogólnego przeznaczenia opracowane w ramach europejskiego programu OpenAir, finansowane ze środków Komisji Europejskiej. Gromadzi artykuły naukowe i dane badawcze, których źródłem finansowania są projekty unijne; deponowanie zasobów przez naukowców ma na celu zarchiwizowanie ich, zapewnienie wolnego dostępu oraz ponowne wykorzystanie danych badawczych w świecie nauki.
Licencje Creative Commons
to licencje prawne pozwalające zastąpić model „Wszystkie prawa zastrzeżone” zasadą „Pewne prawa zastrzeżone”. Oferują zestaw różnorodnych warunków licencyjnych - swobód i ograniczeń, dzięki którym autor sam może określić, na jakich zasadach chce udostępniać swoje utwory. Wszystkie licencje Creative Commons posiadają cechy wspólne (poszanowanie praw autorskich osobistych) oraz dodatkowe warunki wybrane przez licencjodawcę (czy twórcę). Warunki licencyjne są niczym klocki - zasady określone przez daną licencję są wynikiem złożenia razem dwóch lub trzech takich warunków.
Twórca zawsze zachowuje prawo autorskie.
Cztery podstawowe warunki licencji CC to:
 |
Uznanie autorstwa. Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne pod warunkiem, że zostanie przywołane nazwisko autora pierwowzoru. |
 |
Użycie niekomercyjne. Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależnejedynie do celów niekomercyjnych. |
 |
Na tych samych warunkach. Wolno rozprowadzać utwory zależne jedynie na licencji identycznej do tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. |
 |
Bez utworów zależnych. Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór jedynie w jego oryginalnej postaci – tworzenie utworów zależnych nie jest dozwolone. |
Licencje CC:
 |
Uznanie autorstwa 4.0 Polska – kopiowanie, zmienianie, rozprowadzanie, przedstawianie i wykonywanie utworu jedynie pod warunkiem oznaczenia autorstwa. Jest to licencja gwarantująca najszersze swobody licencjobiorcy. |
 |
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0 Polska – kopiowanie, zmienianie, remiksowanie, rozprowadzanie, przedstawienie i wykonywanie utworu jedynie w celach niekomercyjnych. Warunek ten nie obejmuje jednak utworów zależnych (mogą zostać objęte inną licencją). |
 |
Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Polska – kopiowanie, zmienianie, rozprowadzanie, przedstawianie i wykonywanie utworu tak długo, jak tylko na utwory zależne będzie udzielana taka sama licencja. Jest to licencja używana przez Wikipedię. |
 |
Uznanie autorstwa-Bez utworów zależnych 4.0 Polska – rozpowszechnianie, przedstawianie i wykonywanie utworu zarówno w celach komercyjnych i niekomercyjnych, pod warunkiem zachowania go w oryginalnej postaci (nie tworzenia utworów zależnych). |
 |
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Polska – rozpowszechnianie, przedstawianie i wykonywanie utworu jedynie w celach niekomercyjnych oraz tak długo jak utwory zależne będą również obejmowane tą samą licencją. |
 |
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 4.0 Polska – rozpowszechnianie, przedstawianie i wykonywanie utworu jedynie w celach niekomercyjnych oraz pod warunkiem zachowania go w oryginalnej postaci (nie tworzenia utworów zależnych). |
Źródło: http://creativecommons.pl/poznaj-licencje-creative-commons/
Publikacje dotyczące Open Access
Otwarta nauka, czyli dobre praktyki uczonych autorstwa Pawła Szczęsnego z PAN.
Otwarte czasopisma. Zakładanie czasopism naukowych oraz transformacja czasopism zamkniętych autorstwa Emanuela Kulczyckiego z UAM.
Modele biznesowe otwartego publikowania naukowego. Informator dla polskich wydawców uczelnianych autorstwa Bożeny Bednarek-Michalskiej z UMK.
Open Access. Analiza zjawiska z punktu widzenia polskiego naukowca autorstwa Piotra Kozierskiego, Rafała Kabacińskiego, Marcina Lisa i Piotra Kaczmarka.
Przewodnik po otwartej nauce autorstwa Justyny Hofmokl, Aleka Tarkowskiego, Bożeny Bednarek-Michalskiej, Krzysztofa Siewicza, Jakuba Szprota.
